Vücuda alınan ilaçlar bileşenlerine parçalandıktan sonra ilacın etkin maddeleri kan yoluyla ilgili organlara iletilir ve bu maddelerin fazlaları idrar yoluyla dışarı atılır. İlaç vücudumuzda onu metabolize edebildiğimiz süre zarfında kalmalı hemen ardından atılmalıdır. Vücutta gereğinden az veya çok kalması bazı toksik durumlara yol açabilir. Burada bahsi geçen sürece verilen isim ilaç metabolizmasıdır. İlaç metabolizması kişiden kişiye son derece farklılık göstermektedir (şekil-1) . Bu durumun en büyük sebebi ise genetik faktörlerdir. DNA mızdaki kodlar göz rengimi ze, saç şeklimize ve karakteristik özelliklerimize karar verdiği gibi çeşitli maddeleri nasıl ve ne hızda metabolize edeceğimize de karar verir. Ve bu durum da tıpkı diğer fenotipik özelliklerimiz gibi kişiden kişiye farklılık gösterir [1]. Bazı insanların günde 4-5 kahve içtiği halde uykusunun kaçmamasına karşın bazılarının akşam saatlerinde içtiği bir kahve veya çay yüzünden uykusunun kaçması da kafein metabolizmalarındaki farklılıktan kaynaklanır.
Şekil-1 : Aynı ilaç farklı insanları farklı şekilde etkilemektedir [2].
Tekrar ilaç metabolizmasına dönecek olursak, P450 enzim ailesindeki genler ilacın vücutta metabolize edilme süresini belirleyen genlerdir. P450 enziminin çok sentezlenmesi sizi ultra hızlı veya hızlı metabolize edici bir birey yapar. Az sentezlenmesi veya bir şekilde inhibe edilmiş olması ise orta veya zayıf düzeyde metabolize edici bir birey yapar [2]. Bu enzimin miktarının önemini şu şekilde özetlemeye çalışalım : Doktor size 12 saat arayla almanız gereken 50 mg lık bir ilaç vermiş olsun ( bu saat aralıkları ve dozlar farmakogenetik bilimi kullanılarak kişiye özel ayarlanmadığı sürece ortalama hesaplanan değerlerdir) . eğer siz ultra hızlı veya hızlı metabolize edici bir bireyseniz sözgelimi ilacı aldıktan 8 saat sonra ilacı tamamen metabolize etmiş ve fazlasını da atmış olacaksınız bu durumda sizin için ayarlanması gereken aralık 8 saatte bir 50 mg lık ilaç alma veya 12 saatte bir 75 mg lık ilaç alma şeklinde olmalıdır. Bir diğer örneği ise orta düzeyde metabolize edici bir birey olduğunuz senaryodan verelim. Bu durumda sizin aynı ilacı metabolize etme süreniz yine söz gelimi 20 saat olur ama siz ilacı 12 saatte bir alarak vücudunuza fazla dozda ilaç almış olursunuz bu da bazı toksik durumlara sebebiyet verir. Ve tabiî ki ilacın hastalık üzerindeki teshirini de azaltır. Zayıf metabolize edici bireyleri örneklerin dışında tutmaya çalıştım çünkü o durum genellikle P450 enziminin inaktif olması sonucu ilacın direkt olarak metabolize edilememesi olarak karşımıza çıkar ki bu durum bambaşkadır.
FARMAKOGENETİK VE KİŞİSELLEŞTİRİLMİŞ TIP
Yukarıdaki örnekten de anlayacağınız gibi aslında bizim için en doğru ilaç dozunu veya ilaç kullanım aralığının belirleyebilmesi için genetik testlerimizin yapılması ve ilaç metabolizmamızın ortaya çıkarılması gerekir. Buna yardımcı olan bilim dalı ise farmakogenetik olarak adlandırılır (Şekil-2) . Klinik farmakogenetik testlerinin yapılması sonucu –ki bu testleri hayat boyu bir defa yaptırmak yeterlidir- kişinin alerjisi olan ilaç hammaddeleri de belirlenebilir. Bu genetik testler ışığında geliştirilen kişiye özel ilaçlar hem kişi için en etkin tedavi yöntemidir hem de ilaç alerjisi riski barındırmamaktadır. Farmakogenetik çalışmaları kişiselleştirilmiş tıp alanında atılan en büyük adımlardan biridir. Bu bilim dalının 4 temel prensibi vardır [2].
Doğru ilaç
Doğru doz
Doğru yöntem
Doğru süre
ŞEKİL-2 : farmakogenetik[3].
Kişiye özel geliştirilen ilaçların bir diğer avantajı da ilacın yan etkilerinden korunmuş olmaktır [1]. İlacın yan etkisi özellikle orta düzeyde metabolize edici bireylerde kendisini daha çok gösterir. Çünkü yukarıdaki örnekte belirttiğimiz gibi 20 saatte metabolize edilebilen ilacı 12 saatte bir aldığınızda vücudunuza yüksek dozda ilaç girmiş olur ve bu ilacı boşaltım yoluyla atamadığınızda yan etkileri kendini daha çok gösterecektir.
Farmakogenetik bilimi son yıllarda gelişmeye başlayan bir daldır. Şu Anda P450 enzim sistemine ait 12 gen ailesi tespit edilmiş durumda olup tahminen 50 tanesi henüz keşfedilmemiştir[3]. Bu alandaki çalışmaların artmasıyla birlikte daha fazla ilaç etken maddesine verilen tepki saptanacak ve kişiselleştirilmiş tıp alanında büyük bir adım atılmış olacak.
KAYNAKÇA :
DNA testing: How genetic testing can make prescriptions safer for you, 02.05.2019, Erişim adresi:https://www.youtube.com/watchv=ycmcqS60SR8&list=PLV4KYkbDMSYquGUzjQh-vr8vUKRxIk4ok&index=1 , Erişim tarihi : 29.06.2022
Sağlam yaman, farmakogenetik nedir? , Erişim adresi : https://www.yamansaglam.com/tr/farmakogenetik-ile-kisiye-ozel-ilac-tedavisi_a.html , Erişim tarihi : 29.06.2022
Fejzullahu Arta, İlaç tedavisinde ‘Bireysel tıp’: farmakogenetik, 02.08.2019, Erişim adresi : https://sarkac.org/2019/08/ilac-tedavisinde-bireysel-tip-farmakogenetik/ , Erişim tarihi : 29.06.2022